योगेश आदी
जीवन मात्र होइन जगत पनि प्रयोग रहेछ । करिव २६०० वर्ष पहिले बुद्धले ज्ञानको प्राप्तिपश्चात कल्याणकारी समाजको स्थापना गर्नआफ्नो संघको माध्यमबाट कम्यूनिजम् प्रयोग गर्न खोजे । वर्ग संघर्षको कारक तत्व विभेदी सामाजिक परिपाटी रहेको ठहर गर्दैपरिवर्तको मार्ग द्वन्द र हिंसा होइन कि सत्मार्ग र सत्संग हो, भन्ने निष्कर्ष निकाले । समाजको निरन्तरता एवम् अस्तित्वको लागि त्याग वाप्राप्ति मात्र पनि होइन कि मध्यमार्ग अवलम्वन गर्नुपर्छ भन्ने सुझाव पनि दिए ।
बुद्ध दार्शनिक मात्र बने, ज्ञान बाँडे । कालान्तरमा उनको तानाशाह बिहिन रहने साम्यबादी तरिकाले चल्ने सामाजिक व्यवस्थाको प्रयोगराज्यस्तरमा व्यवहारिक देखिएन । ज्ञान र विवेकको प्रचुर चर्चा भयो । राजा अशोक जस्ता अन्यायीहरुले उनको ज्ञान फैलाए ।त्रिपिटकको रुपमा लिपिबद्ध गरे । थुप्रै उपग्रन्थ बनाइए । अहिले धर्मको रुप लियो ।
करिव २५०० बर्ष पहिले बुद्ध जस्तै दर्शनका ज्ञाता सोक्रेट्सको चर्चा युनान (हालको ग्रिस) बाट फैलिदै तात्कालिन स्पार्टासम्म हुन थाल्यो। उनको तार्किक र बौद्धिक प्रश्नहरुबाट तात्कालिन राज्यसत्ता झस्किन्थ्यो । राज्य सत्ता इतिहास र धर्मको आडमा चल्नु हुदैन भन्ने उनकोअडान थियो । प्रजातन्त्रमा पनि थुप्रै अवगुण हुन्छ किनकि जनमत र समावेसीको नाममा विवेकहिन र ज्ञानहिन असक्षम व्यक्ति पनि राज्यसञ्चालनमा पुग्छ भनेर सर्वप्रथम भन्ने व्यक्ति सोक्रेट्स नै थिए । कुनैपनि व्यक्तिले दोश्रो व्यक्तिलाई सोच्न लगाउन मात्र सक्छ, यस्तो नैगर भन्न सक्दैन भन्ने उनी अग्रगामी सोच राख्थे । उनको बौद्धिक प्रयोग समाजले पचाउन सकेन । उनी सेनामा हुँदा राम्रो नगरेको रएथेन्सले स्पार्टासँग युद्ध हार्नुमा उनले युवाहरु भट्काएको भन्ने आरोपमा उनलाई दुई तिहाको बहुमति सभाले दिइएको दुई सजायकोविकल्पमा उनले बिष सेवन रोजेका थिए ।
एउटै किताब नलेखेका दार्शनिक सोक्रेट्सका कट्टर भक्त दार्शनिक प्लुटोले भने उनको दर्शनमा आधारित ३३ पुस्तक लेखें। त्यसैगरिप्लुटोकै लयमा एरिस्टोटलले पनि उनको बिचारमा माथि ३०० भन्दा बढी पुस्तक लेखे । पछि अलेक्जेण्डरले सोक्रेट्सै विचारलाई फैलाए। ईतिहासको कालखण्डमा पनि बिचारको प्रयोग गर्ने बारे सबैभन्दा ठुला युद्धहरु भए ।
त्यसपछिको लामो कालखण्ड युद्ध, जीत र सिमा बिस्तारको प्रयोगमा रुमल्लियो । भारत वर्षमा मुगल साम्राज्यसम्म र पश्चिममा सन्१८१८ मा कार्ल मार्क्सले जन्म लिनुअघि नै युनिभर्सिटीहरुमा राज्यसंयन्त्र र दर्शनको अध्यापन हुन थालिसकेका थिए । मार्क्सका वकिलपिताले उनलाई दर्शनको महत्व सानैमा बुझाइसकेका थिए। लामो समय मार्क्सको दुई पुस्तक “कम्युनिष्ट मेनिफेष्टो र क्यापिटल” लेसबै प्रयोग माथि प्रश्न उठाए ।
मार्क्सले बुद्धले जस्तै समाजमा ‘हुने र नहुने’ (बोर्ज्वाजी र प्रोलिटेरिएट्) बीचको वर्गसंघर्ष नै दुखको कारण देखाए। समाजबाद मार्फतसाम्यबाद नै निकास हो भन्ने तर्क राखे । एङ्गेल्सले सघाए । तर परिवर्तनको लागि द्वन्दको बाटो देखाए । भौतिक परिवर्तनको लागिद्वन्दको आवश्कता महसुस गरे । जबकि उनी भन्दा २२०० वर्ष अघिनै बुद्धले भक्ति मार्गबाट बर्ग हट्न सक्छ भनिसकेका थिए । जबकिमार्क्स धर्मलाई अफिम मान्दथे । भारतका डा. अम्बेडकरले भने जस्तै बुद्ध र मार्क्सको बिचारको फ्यूजनको प्रयोग चाहिँ मध्यमार्गी प्रयोगबन्न सक्ला ।
कार्ल मार्क्सको साम्यबादी समाज निर्माणको परिकल्पना कतिपय देशले लागू गर्न खोजे शुरमै अव्यवहारिक ठहरिए । चीनले आंशिकलागू गर्न खोजे । रुसले १९औं शताप्दीको शुरुमा गरेको मार्कसिजम् र लेलिनिजमको प्रयोगबाट नै अव्यवहारिक ठानिसकेका थिए ।आखिर सबैबाद र सिद्धान्तहरु एक प्रयोगकै रुपमा चलिआएका छन्।
कसैले कुनै पद्दति मात्रै ‘ठीक हो’ भन्छ भने त्यो सबैभन्दा ठुलो झुठो साबित हुन्छ । जगत नै प्रयोगमा चल्छ, जीवन जस्तै। ठीकलागुन्जेल अस्तित्वमा रहन्छ । हाम्रो जीवन पनि हामीले रोजेको बिभिन्न प्रयोग मघ्ये सहज लागेको अवस्थामा रोकिएको पेशा वाव्यवसायलाई कर्म मानेर बाँच्ने क्रिया मात्र हो । के थाहा भोली के प्रयोग गर्न मन लाग्छ ।