आचार्य पीपलमणि सिग्देल / न्यूयोर्क
सनातन हिन्दु धर्म संस्कार अनुसार पितृहरुको स्मरणमा गरिने सम्मान तथा आराधनालाई श्राद्ध भनिन्छ । जिवित हुँदा मातापिताको सेवा गर्नु र दिवंगत भएपछि श्रद्धापूर्वक कृतज्ञता अर्पण गर्नु नै सन्ततिको परम कर्तव्य हो र्। श्रद्धया कृयते यत्कर्म तत् श्राद्धः अर्थात पितृहरुका निमित्त श्रद्धाले गरिने कर्म नै श्राद्ध हो । श्राद्ध अनेक प्रकारका हुन्छन् । आभ्युदयिक श्राद्ध, एकोदिष्ट श्राद्ध, एकपार्वण श्राद्ध, पार्वण श्राद्ध तथा तीर्थ श्राद्ध यी प्रचलित श्राद्ध हुन् । यिनै विविध श्राद्धमध्ये अहिले पार्वण श्राद्ध चलिरहेको छ, यसलाई महालय पार्वण श्राद्ध पनि भनिन्छ । तिथिअनुसार आश्विन कृष्णपक्ष प्रतिपदादेखि अमावास्यासम्म १५ दिन तथा भाद्र शुक्लपक्षको पूर्णिमा समेत गरेर जम्मा १६ दिन पितृ कर्म गरिने भएकाले यसलाई सोह्रश्राद्ध पनि भनिन्छ । यस वर्ष तिथि अनुसार भाद्र २७ गते अर्थात् सेप्टेम्बर १३ देखि भाद्र ११ गते अर्थात् सेप्टेम्बर २८ सम्म पार्वण श्राद्ध परेको छ ।
यस श्राद्धमा शुद्ध भई ऋषि तथा दियो स्थापना गरेर देवता, ऋषि, मनुष्य, दिव्यपितृ तथा स्वपितृको तिल मिसाइएको जलले तर्पण गरिन्छ । त्यसैगरी पितृलाई श्रद्धापूर्वक पिण्डदान दिनुपर्ने हुन्छ । यसरी तर्पण एवं पिण्डदान गरेपछि ब्राम्हण भोजन, भान्जाभान्जीलगायत आफन्तजनलाई भोजन गराउनुपर्ने हुन्छ । गाई, कुकुर, काग, कमिला तथा देव÷पितृ आदिलाई भोग लगाउने विधि शास्त्रमा उल्लेख छ । यी त प्रतिनिधि मात्रै हुन् वास्तवमा ब्रम्हदेखि सृष्टिका समस्त चराचर जगतलाई नै तृप्त गर्ने उद्देश्य श्राद्धमा रहन्छ, शास्त्रमा भनिएको छ ।
आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं देवर्षिपितृमानवाः
तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहादयः ।
यसरी श्राद्ध गर्दा पिताको कुल, माताको कुल, दाजुभाइ, श्वशुर कुल, गुरmजन, साथी, मान्यवर, जीवजन्तु, वनस्पति, औषधी आदि समस्त जीव तथा प्रकृतिलाई नै सम्मान एवं आराधना गरिन्छ । भनिएको छ:
पितृवंशे मृता ये च मातृवंशे तथैव च
गुरmश्वशुरबन्धूनां ये चान्ये बान्धवा मृताः ।
ते तृप्तिमखिला यान्तु ये चास्मत्तोयकांक्षिणः
ये बान्धवाबान्धवा येऽन्यजन्मनि बान्धवाः ।।
अतः श्राद्धले संसारका सबै कुटुम्ब हुन् भन्र्ने बसुधैव कुटुम्बकम्’ को भावना बोकेको छ । विश्वका हामी सबै एक परिवार हौं भन्ने उन्नत सन्देश श्राद्धले दिएको छ ।
अमेरिकाको अध्यागमन विभागले आफन्तलाई दिने भिसाको मान्यतालाई नियाल्दा पनि श्राद्धमा दिइने तर्पणको क्रमलाई स्वीकार गरेको र अंगिकार गरेको प्रतीत हुन्छ । एकजनाले अमेरिकी नागरिकता प्राप्त गरेपछि निजले मातापिता, सासुसासुरा, भाइबहिनी, पुत्रपुत्री आदि परिवारको सदस्यलाई स्वागत गर्न पाउने प्रावधान छ । सम्पत्तिमाथि अधिकार नभएपनि पारि
वारिक दायित्व एवं जिम्मेवारीको बोधलाई अवलम्बन गरेको छ । हाम्रो शास्त्रीय मान्यतामा परिवारप्रति सांसारिक जिम्मेवारी निभाउनाका साथै परलोक गएका पितृप्रति पनि अझ थप जिम्मेवारी निभाउनुपर्ने बताइएको छ ।
मृत्युपछि केवल दुई चिज साथमा रहन्छनः जीवनभर गरिएको अशल कामको पुण्य तथा आफन्तद्वारा दिइने तर्पण एवं पिण्डदानसहितको श्राद्ध गरी अर्पित पदार्थ । मृत्युपछि सम्पत्ति घरमै रहन्छ, परिवारजन एवं बन्धुजन श्मशानसम्म साथ दिन्छन्, आफैंले पालेको शरीर चितासम्म मात्र साथ दिन्छ तर जीवनमा आर्जित परोपकारको बल तथा सन्ततिको सम्मान अनन्तकालसम्म फलदायी रहन्छ ।
हाम्रो जीवन तीन चिजको संयोजनले बनेको हुन्छ । भौतिक शरीर, आत्मतत्व तथा बुद्धितत्व । शरीर मातापिताका कारण प्राप्त हुने भएकाले मातापितालाई देवतासमान स्थान दिइएको हो । हामी न मातापिता फेर्न सक्छौं न त आफ्नो शरीर नै फेर्न सक्छौं । त्यसैले मातापितालाई जिवित छँदा नित्य सम्मान गर्नुपर्छ र परलोक लागेपछि श्राद्ध गर्नुपर्छ । आत्मतत्व परब्रम्ह परमेश्वर भगवानको अंश भएकाले मृत्युको समय पनि जन्मनुभन्दा पहिले नै निश्चित् हुन्छ जुन हामी परिवर्तन गर्न सक्दैनौं, केवल भगवानलाई नित्य पूजामार्फत् धन्यवाद दिन सक्छौं । बुद्धितत्व भने जन्मजन्मान्तरको पुण्यकर्मले सुसंस्कारित प्रतिविम्ब हो जुन सत्संगत तथा सत्कर्मले पुनः संस्कारित एवं परिमार्जित गर्न सकिन्छ । उपर्युक्त यथार्थलाई मध्यनजर गर्दा देव तथा पितृप्रति गरिने सम्मानले स्वयंको कर्म पनि परिष्कृत एवं सभ्य हुँदै जान्छ ।
महाभारत युद्धपछि परलोक प्राप्त गरेका दानवीर कर्णलाई त्यस लोकमा बहुमूल्य द्रव्य पदार्थ आदि भोजन गर्न अगाडि राखिदिएपछि म कसरी खानसक्छु भनी उनी ईन्द्रलाई प्रश्न गर्छन् । त्यसपछि भगवान ईन्द्र तपाईले जीवनकालमा यस्तै बहुमूल्य बस्तुमात्रै दान गरेको र पितृ श्राद्ध नगरेकाले वास्तविक भोजन दिन नसकिने बताउँछन् । अनि पितृकर्म गर्नका लागि समय मागेपछि कर्णलाई धर्तीमा पठाइन्छ र उनी यस धर्तीमा विधिपूर्वक पितृश्राद्ध गरी परलोक फर्कन्छन् । त्यसपछि कर्णले आनन्दपूर्वक परलोकमा भोजन आदि सुविधा प्राप्त गरेको विवरणले पनि पितृकर्मको महत्व स्वतः सिद्ध हुन्छ ।
विधिपूर्वक श्राद्ध गर्नाले आयु, सम्मान, धन, विद्या, स्वर्ग, मोक्ष, सुख तथा राज्यसमेत प्राप्त हुने गरी आशीर्वाद पितृट्ठारा प्राप्त हुने उल्लेख छ;
आयुः प्रजां धनं विद्यां स्वर्गं मोक्षसुखानि च ।
प्रयच्छन्तु तथा राज्यं पितरः श्राद्धतर्पिताः ।।
अतः महालय पार्वण श्राद्धपक्षमा समस्त पितृको सम्मानका साथ आराधना गरौं । समस्त ध्यान पितृभक्तिमा केन्द्रित गरौं । यस समयमा देवयज्ञभन्दा पनि पितृयज्ञमा ध्यान जुटाआौं । पितृ तर्पण, पिण्डदान, अन्न आदि दान, ब्राम्हण भोजन, गाई आदि जीवसेवा तथा प्रकृति सेवामा ध्यान केन्द्रित गरौं । शुद्ध एवं सात्विक भोजन गरौं । कसैले कसैको पनि निन्दा नगारौं । विश्वको जुन कुनामा पुगे पनि स्थानीय अक्षांश, देशान्तर एवं सूर्योदयको समेत हिसाब गरी शास्त्रसम्मत विधिले पितृको श्रद्धा गरौं । सबैलाई पितृदेवको सदा आशीर्वाद प्राप्त होस् ।